اعاده حیثیت (حقوق جزا)اعاده حیثیت یا ادعای شرف از اصطلاحات علم حقوق بوده و به این معناست که هرکس به هرنحو امور غیر واقع را به دیگری نسبت دهد به شکلی که این کار باعث پایمال شدن حقوق وی (اعم از مادی یا معنوی) بشود، به موجب قانون برای وی حقی در جهت اعاده حقوق ازدست رفته ایجاد شده تا به واسطه آن بتواند آثار جرم‌انگاری یا احتمالا محکومیت بلاوجه خود را زایل کند. اعاده حیثیت به دو قسم اعاده حیثیت قضایی و اعاده حیثیت قانونی تقسیم می‌شود. اعاده حیثیت قضایی اعاده حقوق اجتماعی سلب شده مجرم بخاطر رعایت شرایط قانونی و مقرر در حکم دادگاه از سوی بزهکار به موجب حکم دادگاه است و اعاده حیثیت قانونی زمانی است که به موجب قانون مدتی معین از محکومیت بزهکار گذشته باشد و در طی این مدت مرتکب جرم جدیدی نشود یا دستورات دادگاه را نقض ننماید به حکم قانون اهلیت و حقوق سلب شده به وی بازگردانده می‌شود. ۱ - تعریفاعاده در لغت به معنای، اعطاء، بازگرداندن، رجعت، جبران کردن و برگرداندن است. اما حیثیت در لغت به معنای آبرو، اعتبار، حقوق، اهل‌بیت و شخصیت می‌باشد. اعاده حیثیت نیز اعطاء و بازگرداندن حقوق و اعتباراتی که به موجب حکم دادگاه یا قانون از مجرم به جهت ارتکاب جرم سلب گردیده است. [۱]
شاملو احمدی، محمدحسین، فرهنگ اصطلاحات و عناوین جزایی، ص۵۷، تهران، نشر دادیار، چاپ اول، ۱۳۸۰.
۲ - انواعاعاده حیثیت به دو صورت اعاده حیثیت قضایی و اعاده حیثیت قانونی است. ۲.۱ - اعاده قضاییاعاده حیثیت و حقوق اجتماعی سلب شده مجرم بخاطر رعایت شرایط قانونی و مقرر در حکم دادگاه از سوی بزهکار به موجب حکم دادگاه را گویند پس به حکمی که دادگاه در مورد اعاده حیثیت بدهد آن اعاده را اعاده قضایی حیثیت نامند. ۲.۲ - اعاده قانونیهرگاه به موجب قانون مدتی معین از محکومیت بزهکار گذشته باشد و در طی این مدت مرتکب جرم جدیدی نشود یا دستورات دادگاه را نقض ننماید به حکم قانون اهلیت و حقوق سلب شده به وی بازگردانده می‌شود. پس اگر قانون حکم اعاده را بدهد، آن را اعاده قانونی حیثیت خوانند. [۲]
شاملوی، محمدحسین، فرهنگ اصطلاحات و عناوین جزایی، ص۵۷.
[۳]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج۱، ص۴۶۲، تهران، گنج دانش، ۱۳۷۸، چاپ اول، شماره ۱۷۴۶.
[۴]
ایمانی، عباس، فرهنگ اصطلاحات حقوق کیفری، ص۶۱ و ۶۲، تهران، چاپ احمدی، چاپ اول، ۱۳۸۲.
۳ - بیان موضوعانسانها از حیث شخصی و شهروندی و از آن جهت که انسان هستند عموماً دارای حیثیت فردی و اجتماعی می‌باشند. از آنجایی که تعقیب کیفری و بطریق اولی محکومیت کیفری، حیثیت افراد شدیداً خدشه‌دار کرده و از اعتبارات و امکانات حضور در اجتماع و مشارکت اجتماعی محروم می‌کند لذا مجرمی که حیثیت او به واسطۀ ارتکاب جرم از دست رفته مطابق شرایط قانونی و رعایت تشریفات ویژه می‌تواند حیثیت از دست داده را دوباره به دست آورد و این امر در حقوق جزائی اصطلاحاً اعاده حیثیت گفته می‌شود، حیثیت مجرم معمولاً با عنوان سوء پیشینه کیفری و ثبت آن در سجل کیفری مخدوش گردیده و تا اعاده آن همچنان بسیاری از حقوق اجتماعی وی مسلوب می‌ماند. بنابراین اعاده حیثیت عبارتست از: رفع اثر محکومیت جزایی محکوم علیه از طریق حذف پیشینه سوء قضایی از سجل کیفری به منظور باز آوری و اعطاء مجدد زندگی مدنی به محکوم با هدف پیشگیری از تکرار جرم و تثبیت آرامش فردی و اجتماعی در سطح جامعه. [۵]
ایمانی، عباس، فرهنگ اصطلاحات حقوق کیفری، ص۶۰، شماره ۱۲۲.
۴ - منابع قانونی در قوانین ایران۱- لزوم اعاده حیثیت افراد از دیدگاه قانون اساسی اصل ۱۷۱. ۲- اعاده حیثیت در قوانین مصوّب مجلس شورای اسلامی: اول: جبران ضرر معنوی قربانی تقصیر یا اشتباه قاضی موضوع ماده ۵۸ قانون مجازات اسلامی. دوم: طرق جبران زیان‌های مادی و معنوی موضوع ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹. سوم: اعاده حیثیت قربانی نشر اکاذیب موضوع ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی. چهارم: برقراری اعاده حیثیت با انقضای مدت محرومیت از حقوق اجتماعی و یا اجرای حکم موضوع ماده ۶۲ مکرر قانون مجازات اسلامی. [۶]
گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزای عمومی ۱ و ۲ و ۳، ص۳۸۹، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۳، چاپ نهم.
در قانون مجازات اسلامی در مورد اعاده حیثیت همانند مرور زمان ماده‌ای وجود نداشت زیرا طبق مقررات جزایی اسلام علی الاصول فردی که مجازات خود را تحمل کند می‌تواند فوراً به جامعه برگردد و مساله باز اجتماعی شدن یا اعاده حیثیت به شکل مطرح شده در حقوق جزای عرفی در قواعد شرعی مطرح نمی‌شود. تا اینکه در قانون اصلاح دو ماده و الحاق یک ماده و تبصره به قانون مجازات اسلامی در سال ۱۳۷۷ به این امر اشاره شده است. [۷]
نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، ص۵۲۲، تهران، گنج دانش، ۱۳۸۰، چاپ پنجم.
اکنون اعاده حیثیت را در دو بخش مورد بررسی قرار می‌دهیم: ۵ - اعاده حیثیت قضاییاعاده حیثیت قضایی شامل دو بحث شرایط ماهوی اعاده حیثیت و شرایط شکلی اعاده حیثیت است. ۵.۱ - شرایط ماهوی۱- محکومیت‌های قابل اعاده حیثیت: هر شخصی اعم از ایرانی یا تبعه بیگانه نسبت به حکم مجازات صادره حق دارد از مقامات صالحه درخواست کند تا از وی اعاده حیثیت بعمل آید. ۲- کیفیت و نوع مجازات: که در ماده ۶۲ مکرر قانون مجازات اسلامی بیان شده است مراجعه شود. ۳- وصف هویتی محکوم علیه: اشخاصی که به مناسبت محکومیت‌های کیفری و مجازات‌های تبعی از حقوق اجتماعی محروم گردیده و یا قربانی اشتباه قضایی باشند حق دارند متقاضی اعاده حیثیت گردند. ۴- شرط اجرای کیفر: اصولاً اعاده حیثیت وقتی مطرح می‌گردد که مجازات بطور کامل اجرا شده یا مهلت مرور زمان به علت عدم تعقیب جرم منقضی شده باشد. در ضمن عضو کلی یا تخفیف قسمتی از مجازات از طریق عضو خصوصی معادل با اجرای کلی یا بخشی از مجازات است لذا مهلت لازم برای درخواست اعاده حیثیت از روزی محاسبه می‌شود که عفو خصوصی به مورد اجرا گذارده شود و همینطور حق درخواست اعاده حیثیت در صورت مشمول صدور قرار تعلیق اجرای مجازات شده باشد منتفی است. [۸]
گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزای عمومی ۱ و ۲ و ۳، ص۳۹۱.
۵.۲ - شرایط شکلی۱- تقدیم تقاضانامه که توسط شخص محکوم علیه یا نماینده قانونی وی بعمل می‌آید. ۲- مرجع رسیدگی به درخواست که به رئیس حوزه قضایی یا دادستان محل اقامت محکوم علیه تقدیم می‌شود. [۹]
گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزای عمومی ۱ و ۲ و ۳، ص۳۹۵.
۵.۳ - اعاده حیثیت قهریدر موارد زیر اعاده حیثیت مستلزم درخواست نیست و زوال و اعاده حیثیت به حکم قانون صورت می‌گیرد: ۱- ترک تکدیی‌گری و ولگردی و اعاده اعتبار شهادت متکدی و ولگرد موضوع تبصره ۳ ماده، ۱۵۵ ق. آ. د. ع. ک. ۲- زوال و اعاده حیثیت در جرائم قابل گذشت بدون نیاز به صدور حکم. ۳- زوال و اعاده حیثیت در امور تجاری. ۴- نحوه اعادۀ‌حیثیت و جبران ضرر و زیان‌های مادی و معنوی. موضوع ماده ۵۸ ق. م. ا. [۱۰]
گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزای عمومی ۱ و ۲ و ۳، ص۳۹۶.
اعاده حیثیت مانند عفو عمومی سبب محو محکومیت و از بین رفتن آن می‌شود ولی بواسطه خصوصیات ذیل از آن مشخص است. ۶ - فرق با عفو عمومی۱- عفو عمومی ممکن است قبل از هر محکومیتی اعطاء شود درصورتی‌که در اعاده حیثیت باید یک محکومیت قطعی وجود داشته باشد. بعلاوه غیر از موارد استثنایی لازم است که مجازات اصلی کاملاً به موقع اجرا گذارده شده باشد. ۲- اعاده حیثیت عطف به گذشته نمی‌شود تا موجب فراموشی جرمی که ارتکاب شده بشود تنها اثر آن نسبت به آینده است و موجب می‌شود که آثار قضائی بعضی از نتایج محکومیت را قطع کند. ۳- علل تاسیس این دو نهاد یعنی اعاده حیثیت و عفو عمومی یکسان نیست زیرا هدف اعاده حیثیت این است که محکوم را در اصلاح کردن خود تشویق نماید و سیرت نیک او را پس از انقضاء مجازات پاداش دهد اعاده حیثیت باعث احیاء اخلاقی شخصی می‌شود که در معرض محکومیت عادلانه قرار گرفته و شایستگی او را برای خدمت به اجتماع فراهم می‌سازد. البته اعاده حیثیت جزائی را نباید با اعاده حیثیت تجاری اشتباه کرد موضوع اعاده حیثیت تجاری این است که آثار ورشکستگی را قطع نماید و غیر از موارد استثنائی (مانند قوانین ۱۹۲۵ و ۱۹۲۱) واجد اثر جزائی نمی‌باشد همینطور نباید آن را با اعاده حیثیت انتظامی که بعضی از قوانین آن را پیش‌بینی نموده‌اند اشتباه نمود. [۱۱]
علی‌آبادی، عبدالحسین، حقوق جنایی، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۲، ج۲، ص۴۱۳.
۷ - پانویس
۸ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اعاده حیثیت»، تاریخ بازیابی ۹۹/۵/۴. |